فریدالدین عطار، شاعر صوفی فارسی‌زبان، بسیار سفر می‌کرد و در سفرهایش عطر، عود و گیاهان دارویی می‌فروخت. در معروف‌ترین اثرش «منطق‌الطیر» (نوشته‌ی ۱۱۷۷ میلادی) داستان سفر دسته‌ای از پرندگان را
به رهبری یک هدهد روایت می‌کند که با یکدیگر چالش‌های دشواری را از سر می‌گذرانند تا سیمرغ، پرنده‌ی شکوهمند اساطیر پارسی، را بیابند. آن‌ها برای یافتن سیمرغ باید از هفت وادی پرخطر عبور کنند و هدهد در این مسیر به آن‌ها هشدار می‌دهد. بدون شک بسیاری از پرندگان از ادامه‌ی مسیر سر باز می‌زنند و برای اجتناب از هم‌راهی، عذرهایی می آورند.

اما عذر طاوس، عذر به خصوصی است؛ ادعا می‌کند در بهشت منتظر او هستند. بهشتی که از آن رانده شده، چون شیطان را در قالب ماری هفت‌سر به آن‌جا راه داده بود. ادعا می‌کند که منحصربه‌‌فرد است و به این دلیل از هم‌راهی با بقیه خودداری می‌کند. هدهد عذر طاوس را نمی‌پذیرد و توانایی پرواز او را زیر سوال می‌برد. از او می‌خواهد که به جای آوردن عذرهای ساختگی، بر مار غرور و بزدلی و توهم خود غلبه کند تا شاید درهای معنویت بر او گشوده شود و بتواند به خانه‌اش، بهشت، بازگردد.

حمید شمس در چیدمان «عذر طاووس»، که در بنیاد پژمان: ساختمان کندوان به نمایش گذاشته شده، مستقیما به این متن عطار رجوع می‌کند. مخاطب از طریق یک هزارتوی معمارانه وارد ساختمان می‌شود. این هزارتو سعی دارد تا پیچیدگی‌های پنهان‌کارانه‌ای که عطار با متن خود برای خوانندگانش ساخته بود را در ابعاد واقعی به وجود آورد. پرندگان سرکش این داستان تمثیلی، در اندازه‌های بزرگ روی دیوارهای بیرونی سازه و به سبکی که یادآور نگارگری‌های ایرانی هستند، حکاکی شده‌اند. در مقابل، دیوارهای داخلی سازه، که از مسیرهای مختلفی قابل دسترسی هستند، با طرح‌هایی نقش‌برجسته تزئین شده‌اند. پرندگان معنویت‌گرای داستان، که پیروان هدهد بودند، با رزین سیاه براق وینیل-مانند پوشانده و به دیوار چسبانده شده‌اند.

اثر حمید شمس به ادبیات عطار ادای احترام می‌کند؛ ادبیات شاعرانه و پر از تلمیحی که به زبان داستان، شخصیت می‌بخشد. شعر عطار تمثیلی است مملو از تصاویری که برای مراقبه به مخاطب ارائه شده و قابل تفسیر هستند. اشعار او با ترکیب کردن آرایه‌های متفاوت ادبی مثل گفت‌وگوهای دونفره، قصه‌گویی و استعاره، شیوه‌ی معمول استفاده از این آرایه‌ها را به چالش می‌کشد. توصیه‌ی خود عطار به خوانندگانش در خصوص این اثر این است که آن‌ را چندین‌بار و یا حتی چندصدبار بخوانند؛ چرا که با هر بار خواندن آن‌ فرصت کشف تصاویر و معانی جدیدی را پیدا خواهند کرد، درست مانند وضعیت یک هزارتو.

به همان اندازه که یافتن جایی برای خود در میان این متن پر پیچ‌وخم و استعاری چالش‌برانگیز است، پیدا کردن مسیری هموار در چیدمان عذر طاووس، که در سه طبقه‌ی ساختمان کندوان چیده شده، نیز کاری دشوار است. شمس این ساختمان را به یک «ساحت زبانی» تبدیل کرده که برای اتصال این اَشکال رمزگذاری‌شده به یک‌دیگر، و تشکیل یک شبکه از طریق آن‌ها طراحی شده است. درست مانند متن شعر، ساختمان نیز ساختاری مثل یک هزارتو دارد که در آن نظم کلمات (که روی آینه‌ها حک شده و یا در دیوارها محصور شده‌اند) و جسم مخاطب (که ارتفاع، حضور در طبقات متفاوت، زوایا و اعماق متفاوتی را تجربه می‌کند) روی هم اثر متقابل دارند.

شمس این ابعاد بصری، احساسی و فکری را متناسب با فرهنگ شعر فارسی بسط می‌دهد. اثر ناتمام است و وظیفه‌ی مخاطب است که آن را کامل کند. درست مانند شعر، باید به دنبالش رفت و به گفته‌ی هنرمند، این دنبال کردن وظیفه‌ی ما است. تمام ساختمان، متنی است که منتظر فعال شدن است. حتی برخی از این اشکال، گوشه‌ای در بسته‌بندی نگه داشته شده‌اند؛ مانند آبریزگاهی که در زیرزمین قرار دارد (اثر با عنوان Piss, 2022). برخی دیگر ناتمام هستند؛ مثل اثری با عنوان Sling, 2019)) که تنها زنجیرهایی از آن باقی مانده که از سقف طاقچه آویزان هستند. در جایی نور قرمز که نماد آتش است، فضا را پر کرده و در جایی دیگر، نور سبز که نماد معنویت است، از دو روزنه به بیرون می‌تابد.

با گذر از از هرطبقه، احساسات متفاوتی تجربه می‌کنیم و هر فضا بوی متفاوتی دارد؛ آهن، پلاستیک، گلاب و یا سنگ. هنرمند اظهار می‌کند که مایل بوده همه‌چیز را در بسته‌بندی به نمایش بگذارد تا بدن مخاطبِ در حال گردش در نمایشگاه - مثل پرندگان در حال سفر - با واقعیتی رو به رو شود که در حال فرار از اوست. با این حال، هیچ آبی در چشمه وجود ندارد (اثر با عنوان Black Flower, 2022)؛ همان گونه که زبان، با وجود تمام تنوع و امکاناتی که ارائه می‌ کند، فاقد سیالیت و ظرفیت است و انگار به نحوی به جنبه‌های کاربردی، آموزنده و سیاسی ای که مدرنیته از آن طلب می‌کند، محدود شده است.

ماری کانت


حمید شمس (متولد ۱۳۶۹، تهران) ساکن پاریس و فارغ‌التحصیل از مدرسه‌ی Ecole Nationale Supérieure des Arts Décoratifs در دپارتمان عکس و فیلم است.
او با الهام گرفتن از شعر و ادبیات فارسی، آثاری با محوریت قصه‌گویی تولید می‌کند و از مدیوم‌های متفاوتی مثل چیدمان، نقاشی، عکس و فیلم برای تولید این آثار استفاده می‌کند. حمید شمس «روابط و خشونت» را به عنوان ایده‌ی اصلی آثار خود معرفی می‌کند.

مکان و تاریخ:
بنیاد پژمان: ساختمان کندوان
۱۵ بهمن ۱۴۰۰ تا ۱۲ فروردین ۱۴۰۱ - ۴ بعد از ظهر تا ۸ شب